OLUŞUMU (EPİROJENEZ) HAREKETLERİ
Yer kabuğunda meydana gelen geniş alanlı alçalma ve yükselme hareketlerine epirojenez denir.
Bir yerde epirojenik hareketlerin olabilmesi için izostatik dengenin bozulması gerekir.
İzostatik denge: Katı haldeki yer kabuğunun sıvı haldeki Manto üzerinde batmadan kalabilmesine denir.
İzostatik Dengeyi Bozan Faktörler:
1)Karalarda aşınmanın, denizlerde birikmenin fazla olması,
2)İklim değişmeleri,
3)Dağ oluşumu hareketleridir.
Epirojenez yer yüzünü en uzun sürede şekillendiren iç kuvvettir.
Epirojenez sonucunda;
1)Jeoantiklinal (Kıta) ve jeosenklinal (okyanus) meydana gelir.
2)Deniz ilerlemesi (Transgrasyon) ve deniz gerilemesi (Regrasyon) meydana gelir.
Türkiye’de epirojenez sonucunda , Anadolu yarım adası yükselirken; çevresindeki Akdeniz ,Ege, Karadeniz çanakları ile Ergene havzası çökmektedir.
Dünya üzerinde ise İskandinavya yarımadası yükselirken , Almanya ve Hollanda çökmektedir.
Deniz ilerlemesinin görüldüğü yerde akarsuyun ağız kısmı deniz suları altında kalır. Akarsuyun enerji potansiyeli azalır ve biriktirme yapar. Deniz gerilesi var ise akarsuyun yatak eğimi artar ve aşındırma gücü artar.
Eğer bir yerde akarsu vadisi deniz içinde de devam ediyorsa; deniz ilerlemesinden bahsedilebilir. Kıyı şekilleri yüksekte veya kara içlerinde kalmış ise deniz gerilemesi olmuştur.
YER YUVARLAĞININ YAPISI ve YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMU
1) Yer Yuvarlağının yapısı: – Yer yuvarlağının yapısı; güneş sisteminin ve evrenin oluşumu ile açıklanabilir. 15 milyar yıl önce evren çok
yüksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir yapıdan, patlama sonucunda oluşmuştur.
2) Yer Kabuğunun yapısı: – Yer, zamanla soğumaya başlamıştır. Ve yerin iç kısmı ise hala sıcaktır. Yer soğumaya başladıkça yeryüzü yavaş yavaş şekillenmiştir.
- Yer yüzünden yerin içine doğru inildikçe her 33 metrede 1 C sıcaklık artmaktadır.
- Yer kabuğu dünyayı dıştan kuşatan bir tabakadır. Taş kürenin en üst katını oluşturur.
- Yer kabuğunun alt katmanı ise bazalt birleşimindeki taşlardan oluşmuştur. Bu yapıya sima denir.
YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYAÇLAR) :
1) Püskürük Taşlar :
a)İç püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır. (Granit)
b)Dış püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur. (Bazalt ve andezit)
2) Tortul taşlar : Diğer yüzüne dış güçler tarafından getirilen maddelerin tortulanmasıyla (Üst üste birikmesiyle) oluşur. İçerisinde yer yer fosiller bulunur.
a) Mekanik tortullar : Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil gibi malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur. (Kum taşı, kıl taşı)
b) Kimyasal tortullar : Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun geçtiği yere çökelmesi veya tortulanması ile oluşurlar. (Kireç taşı, alçı taşı)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının üst üste birikip katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)
3) Başkalaşmış taşlar : Tortul ve püskürük taşları yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)
YER YUVARLAĞININ İÇ YAPISI
- Yer yuvarlağının dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen bölüm yer alır. Manto, yer çekirdeğinin örtüsü durumundadır.
-Yer küre hacminin %80’nini manto oluşturur.
-Mantodan sonra yer yuvarlağının iç kısmını çekirdek oluşturur.
-Çekirdekte sıcaklık 4500 C bulur.
-Mantonun katı olan üst bölümü yer kabuğu ile birlikte taş küre olarak adlandırılır.
-Taş küre levha denilen büyük parçalar halindedir
JEOLOJİK DEVİRLER
- Dünyamız şimdiki biçimini alıncaya değin değişik evrelerden geçmiştir. Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir.
-Jeolojik zamanlar dört tanedir ve yaklaşık 570 milyon yıl sürmüştür. Bu dönemde oluşan tortul taşlar, o dönemde yaşayan canlıların fosillerini içerir.
İÇ ve DIŞ KUVVETLER
-Enerjisini yerin içinden alan kuvvetlere iç kuvvetler denir. (dağ oluşumu, kıta oluşumu ve volkanizma dır.)
-Enerjisini güneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (akarsular, rüzgarlar, dalgalar)
-İç ve dış kuvvetler birbiriyle sürekli mücadele halindedir.
-İç kuvvetler yeryüzünün kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise bunları aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli düzlüklere (peneplen) dönüştürürler.
- Dış kuvvetlerin yer yüzünün yüksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde ettiği malzemeler yer yüzünün çukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller oluşur. Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur.
Yer kabuğunun hareketleri
- Yer kabuğu bir bütün değildir. Çatlaklardan ve kırık boşluklardan oluşur. Yer kabuğu bir birinden ayrı parçalardan oluşur. Bu her bir parçaya levha denir.
-Bu levhalar manto üzerinde yüzer haldedirler. Yaklaşık yılda 1-2 cm hareket ederler.
DAĞ OLUŞUMU ve TÜRKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU
1) Dağ Oluşumu :
-Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınçlara maruz kalırlar.
- Bu yan basınçlar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yükselir ve yer yüzünün kıvrım dağlarını oluşturur. (Toros dağı)
-Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa veya önceden yükselmiş kıvrım dağları tekrar yan basınçlara maruz kalırsa kırılma olur. Yükselen bölümlere horst, alçakta kalan kısımlara ise grabent denir. Yüksekte kalan horstlar dağı oluştururken, alçakta kalan kısımlar, daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur. (Ege bölgesi kıyı kesimleri. Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır. Bu dağlar arasında bulun ve üzerinde aynı isimli akarsıların geçtiği bakırçay, b.menderes , ovalarında birer çöküntü (grabent) alanlarıdır.)
2) Kıta Oluşumu : – Yer kabuğunun geniş tabanlı alçalma ve yükselme hareketleridir. Bu alçalma ve yükselme hareketleri çeşitli biçimlerde olabilir.
- Kıtaların yükselmesi sonucunda su seviyesi geri çekilir. Bu olaya denizlerin çekilmesi yani reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.
3) Volkanizma :
- Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun çatlak ve kırık yerlerinden yeryüzüne çıkmasına denir.
- Bu sırada yeryüzüne katı gaz ve akıcı maddeler çıkarır. (karbondioksit, taş, kaya)
- Lavların üst üste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir. (K.Ağrı, Tendirek, Nemrut vb.)
- Volkan küllerinin yıllık birikmesiyle tüf tabakaları oluşur.
4) Deprem :
- Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır.
- Oluşumlarına göre yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır.
- Yerel depremler kısa sürede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır.
- Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gücü daha fazla olandır.
TÜRKİYE’DE OVALAR VE PLATOLAR
Ova ve Türkiye’de Ovalar :
Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya, varsa da az olan çevresine göre alçakta olan düz yerlere ova denir.
1) Oluşumlarına Göre Ovalar :
a) Aşıntı Ovalar : Dış güçler tarafından aşırı dereceden aşındırıp, düzleştirilmesi sonucu oluşur. Bu ovalara Türkiye’de rastlanmaz. Doğu Avrupa bu konuya en belirgin örnek olarak bilinmektedir.
b) Çöküntü Ovalar : Yeryüzündeki çöküntü hendeklerin, dış güçlerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur. (Iğdır ovası)
c) Birikinti Ovası : İç kesimlerdeki ya da kıyılarda ki çukur alanların, dış güçlerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur. (Konya ve Malatya ovaları)
d) Karstik Ovalar : Çökebilir taşların uzandığı alanlarda, suyun taşları çözümlemesi sonucunda oluşan ovalardır. Bu çanakların tabanının tortullarla dolup düzleşmesi ile karstik ovalar oluşur. (Teke ve Taşeli platoları)
2) Bulunduklarına göre ovalar :
- Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına göre kıyı ovalar ve iç ovalar diye ikiye ayrılır.
- Kıyı ovalar; Bafra, Finike vb.
- İç ovalar; Eskişehir, Muş vb.
3) Yükseltilerine göre ovalar :
- Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken, bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yüksektir. Bunlar grubuna göre ikiye ayrılır.
- Alçak ova; Çukurova, Çarşamba vb.
- Yüksek ova; Konya, Malatya vb
PLATOLAR
a) Aşıntı Platoları : Dış güçler tarafından yüzeyi aşındırılmış, akarsuların derin vadiler kazdığı düzlüklerdir.
b) Kırılma (Tektonik) Platolar : Dikey yönlü basınçların etkili olduğu alanlarda, eski kütlelerin kırılması ile oluşur. (İç Batı Anadolu platoları)
c) Volkanik Platolar : Geniş alanlara yayılan tüf ve akışkan lavların düzleştirdiği alanların, akarsularla yarılması sonucu oluşur.
d) Karstik Ovalar : Kireç taşı gibi çözünebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır. (Obruk, Taşeli platoları)
YERYÜZÜNÜN BİÇİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)
1) Mekanik (Fiziksel) Çözünme : – Günlük sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde görülür.
- Günlük sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu oluşur. (Çöllerde görülebilir)
2) Kimyasal Çözünme : – Suyun taşları eritmesi, aşındırması, ve çürütmesi sonucu oluşur.
- Sıcaklığın etkisiyle bu çözünme daha da artar.
- Nemli bölgelerde daha da yaygındır.
3) Biyolojik Çözünme : Bitki köklerinin, kayalarının çatlaklarına girerek zamanla büyümesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların çatlamasına denir.
TOPRAK OLUŞUMU ve TOPRAK TÜRLERİ
-Toprağın oluşması için önce kayaların çözünmesi gerekir.
- Canlı kalıntılarıyla oluşabilir.
- Toprağın oluşumuna etki eden faktörler; iklim, bitki örtüsü, yer şekilleri, taşların özelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar :
-Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur.
- Üç çeşittir.
Alüvyonlar : Kum ve çakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır.
Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, üzerleri çoğu kez parıltılı yada çizikli taşlardan oluşur.
Lösler : Rüzgarların, kurak bölgelerden az çok yağışlı bölgelere taşıyıp yığdıkları, katmanlaşmış ince ögelerden oluşan toprak.
b) Yerli Topraklar :
- Bu topraklar, kayaların çözüldüğü yerde oluşan topraklardır.
İki gruba ayrılır.
Nemli Bölge Toprakları : Bu topraklar nemin gür olduğu yerlerde, gür bitki örtüsüyle kaplıdır.
Kurak ve yarı kurak bölge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani çöl toprakları.
YER GÖÇMELERİ ve KAYMALAR
Yer göçmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler :
Yer göçmesi : Kayaların, taş parçalarının, toprağın, büyük kütleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır
Yer Kayması : Üstteki geçirimli tabakaların, alttaki geçirimsiz ve kaygan tabakalar üzerinde, eğim doğrultusunda kaynamasıdır.
- Yer kaymasının yaygın adı heyelandır.
-Yer göçmeleri eğimin çokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur.
Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal özelliğidir.
Heyelan olaylarının en çok görüldüğü mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.
EROZYON ve KORUNMA YOLLARI
Toprak Erozyonu : Toprak erozyonun oluşturan etmenler;
-Toprağın sular tarafından aşındırılması
-Rüzgarlar
-Bitki örtüsü
-Buzullar
-Sel
- Eğim
- Yangın
Korunma yolları :
- Ağaçlandırma, Bitki örtüsü, Baraj gölleri yapma,
- Tarlalar eğime yatay sürülmeli
- Ağaç kesimlerine karşı tedbirler
Etiketler: Fen Bilimleri, ,
Özet,
Kitap Özeti,
Kitap Özetleri,
romanlar,
yazarlar
Ocak 7th, 2008 at 17:14
ya şimdi yer kabuğu bunlardan mı oluşuyo anlamdım
Şubat 4th, 2008 at 18:24
Çok karışık ortaya konulmuş bilgiler. İnsan acil bir ödevi olsa bile bakmak istemiyo. Daha düzenli daha güzel yerleştirilirse yazılar bir çok kişi ödevlerine burdan bakabilirler bence. Allahtan benim ödevim acil deyil. Praje ödevi yapıyorum.
Nisan 1st, 2008 at 07:12
yer kabuğu nelerden oluşur çocuklar bilen warmı?
eğer warsa söylesin hep bu siteye giriyorum oldumu?
Nisan 1st, 2008 at 16:54
Sanırım aradığın bu arkadaşım:
silisyum
demir
alüminyum
kalsiyum
sodyum
potasyum ve magnezyum gibi elementlerden ve kayaç adı verilen kayalardan oluşur.Elementler çeşitli şekillerde bir araya gelerek mineralleri oluşturur.
katılaşması ile oluşan kayaçlardır.Bu kayaçlar sert
parlak ve kristalli bir yapıya sahiptir.Magmatik kayaçlar magmanın soğuması ile oluştuğu için içlerinde fosil (canlı kalıntısı) bulunmaz.Tabakalı değildirler.İnşaat malzemesi ve parke taşı olarak kullanılabilirler.Oluş şekillerine göre 3 grupta incelenirler.
andezit
bazalt.
rüzgar
donma
ve çözünme olayları etkisi ile zamanla çözülürler.Oluşan bu küçük parçalar su ve rüzgarla taşınırlar
çukurlara birikip çökelirler ve tortul kayaçlar oluşur.
rüzgar gibi dış kuvvetlerin etkisi ile kopan parçaların çökelmesiyle oluşur.Örnek: Kum
kil
çakıl.
travertenler(pamuk taşı) tüf
sarkıt ve dikitler
kireç taşı(kalker)
hayvan iskelet ve kabuklarının birikip katılaşmasıyla oluşur.Örnek:Tebeşir
mercan kalkeri
petrol.
yoğunluğu artar
rengi koyulaşır
parlaklaşır.
kömürün başkalaşmasından elmas
granitin başkalaşmasından gneis
çam reçinesinin başkalaşmasından kehribar
kilin başkalaşmasından fillat(yaprak taşı) oluşmuştur.
heykel ve süs eşyası yapımında kullanılır.
soğuma
katılaşma
çökelme
kristalleşme ve başkalaşım gibi faktörlerin etkisiyle sürekli değişir
birbirine dönüşür.
ırmaklarla denize taşınır.Deniz diplerinde tortul kayaçları oluşturur. Yer kabuğunun hareketleri tortul kayaçları sıkıştırır.Böylece başkalaşım kayaçları oluşur.Basınç azalırsa başkalaşım kayaçlarının dış kısmındaki maddeler erir
magmayı meydana getirir. Magma yeryüzüne yakın yerlerde soğur magmatik kayaçları oluşturur.
kömür ve doğal gaz gibi enerji kaynakları da yeraltından çıkarılır.
yerkabuğunun hareketleri sırasında kayaçlar arasında sıkışıp
sıcaklık ve basınç etkisi ile değişmesinden oluşan bir fosil yakıttır.Kömürün ana maddesi karbondur. Antrasit
linyit
taş kömürü
torba kömür gibi çeşitleri vardır.Taş kömürünün damıtılması ile kok kömürü
hava gazı ve katran elde edilir.
mazot
gaz yağı
fuel oil
asfalt
ağır yağlar ve petrol gazları elde edilir.
kömür ve doğal gazın asıl kaynağı Güneş'tir.
sert olmasına rağmen kolay işlenen bir madendir.İnşaatlarda
çelik üretiminde ve ev eşyaları yapımında kullanılır.Çok eski zamanlardan beri insanlar tarafından bilinir.
otomobil
çamaşır makinesi yapımında
enerji nakil hatlarında kullanılır.
ev ve süs eşyaları yapımında kullanılır.Bronz elde etmede de bakırdan yararlanılır.
dişçilikte ve elektronikte kullanılır.
petrol rafine işlemlerinde ve tıpta kullanılır.Platin insan vücuduna en kolay uyum sağlayan maddedir.
bakır
alüminyumları toplayıp yeniden değerlendirmek gerekir.
diş
kabuk
odunsu bölüm gibi sert olan dokularından oluşur.Canlıların fosilleşmesi için çok uzun bir zaman gerekir.Canlı organizma ölünce çürümeye
ayrışmaya başlar.Yumuşak bölümler çabuk çürür.Kabuk
diş
kemik gibi sert bölümler çürümeye karşı daha dayanıklıdır.
bu işle uğraşan bilim adamlarına da PALEONTOLOG denir.
eski fosiller alt tabakalarında bulunur.Günümüzde bulunan en eski fosiller 3
5 milyar yaşındadır ve basit hücreli canlılara aittir.
içinde pek çok canlıyı barındırır.
rüzgar
yağmur
sıcaklık değişimleri ve canlıların etkisi ile kayaların parçalanıp
ufalanmasıyla oluşur.Besin ve yaşam kaynağıdır.Yapısında hava
su
organik maddeler
inorganik maddeler ve çeşitli mikroorganizmalar bulunur.
canlılar tarafından üretilmeyen maddelerdir.
yapı
gözeneklilik ve derinlik bakımından farklılıklar gösterir.
gevşek yapılı ve kolay işlenen bir toprak çeşididir.Su tutma kapasitesi az olduğundan sulama gerektirir.Bu da besinlerin yıkanıp gitmesine sebep olur.Besin bakımından fakirdir.Kavun
karpuz
patates tarımı için uygundur.
pancar
yonca tarımına uygundur.
sel
rüzgar
buzul
dalga gibi etkenlerle toprağın verimli kısmının bir yerden diğer bir yere taşınması olayına erozyon denir.Erozyon olan yerlerde yoprak bitki örtüsü bakımından fakirleşir.Ayrıca ağaç kesimi
aşırı otlatma
tarım faaliyetleri
eğimli yerlere tarla yapılması
yetersiz veya fazla sulama da erozyon oluşumuna etki eder.
tuzluluk
şehirleşme ve kumul oluşumları sonucunda verimli tarım toprağı kaybedilir.Kumul rüzgarın taşıdığı maddelerin bir yerde birikmesi ile oluşur.Kumul çölleşmeyi getirir.
geçirimsiz iki tabaka arasında depolanmasıyla oluşur.Taban suları bazen yeryüzüne kadar çıkar.
göze
pınar adı ile de anılır.Kaynak sularının bazıları sıcak
bazıları da soğuktur.
ılıca
çermik
maden suyu
içme suyu gibi adlar alır.
kullanma ve sulama amacı ile kullanılır.Kaynak ve kuyuların bulunduğu bölgelerde yerleşim yeri kurulması sakıncalıdır.Çünkü hayvan dışkıları
kanalizasyon suları
çeşitli atıklar bu sulara karışarak kirlenir.Kirli suların kullanımı sağlık açısından zararlara yol açar.
ılıca gibi.)Sağlık amaçlı olarak kullanılırlar.Denizli'nin Sarayköy ilçesinde elektrik üretimi amaçlı kullanılır.
denizler
göller ve akarsular yerüstü sularına örnektir.
boğaz ve kanallarla okyanuslara bağlanan su birikintileri denizdir.
buharlaşma derecesi
iklim kuşağı denizlerin tuzluluk oranını etkiler.
çaylar birleşerek ırmakları (nehir) oluşturur.Irmaklar da deniz ya da gölleri meydana getirir.
elektrik elde etmek ve sulama yapmak amacı ile akrsuların üzerine baraj yapılır.Akarsuyun önüne set çekilerek baraj yapılır.Setlerin gerisinde biriken su kütlesine de baraj gölü denir.Yurdumuzda pek çok baraj vardır.Atatürk
Keban
Hirfanlı
Karakaya en önemli barajlarımızdır.
eriyen kar ve buz suları
kaynak suları yerüstü sularının oluşumunu etkiler.
akarsuların aşındırma
taşıma ve biriktirmesi ile meydana gelen peri bacaları
traverten
mağara
şelale
göl gibi yeryüzü oluşumları
özel korumaya alınmış ağaçlar Doğal Anıtlardır.
travertenler oluşur.Pamukkale
Bursa ve Antalya'da travertenler vardır.
altlarındaki yumuşak kısımları sel sularına karşı korurlar.Böylece yamaçta sivri kuleleri
bacaları andıran ve üzerinde şapka gibi koruyucu sert tabakadan oluşmuş şekiller meydana gelir.Peri bacalarının oluşumunda sel ve akarsular doğrudan
rüzgar ise dolaylı olarak etkide bulunur.Ürgüp ve Nevşehir arasında geniş bir bölgede peri bacaları vardır.
tabanda kireç taşı birikmesi ile de dikitler oluşur.
Antalya Karain Mağarası
Alanya Damlataş Mağarası
Mersin Narlıkuyu Mağarası ve İstanbul Yarımburgaz Mağarası önemli mağaralarımızdır.
YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYAÇLAR) :
1) Püskürük Taşlar :
a)İç püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır. (Granit)
b)Dış püskürük taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun çatlak ve kırık kısmından yeryüzüne çıkması ve soğuması ile oluşur. (Bazalt ve andezit)
2) Tortul taşlar : Diğer yüzüne dış güçler tarafından getirilen maddelerin tortulanmasıyla (Üst üste birikmesiyle) oluşur. İçerisinde yer yer fosiller bulunur.
a) Mekanik tortullar : Dış güçlerin etkisiyle getirilen çakıl, kum, kil gibi malzemelerin yeryüzünün çukur yerlerine birikmesiyle oluşur. (Kum taşı, kıl taşı)
b) Kimyasal tortullar : Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun geçtiği yere çökelmesi veya tortulanması ile oluşurlar. (Kireç taşı, alçı taşı)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının üst üste birikip katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)
3) Başkalaşmış taşlar : Tortul ve püskürük taşları yüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)YER KABUĞU NELERDEN OLUŞUR?
Dünya katmanlardan oluşmuştur.
Yer kabuğu üzerinde yaşadığımız katmandır.Oksijen
Mineraller doğal olarak meydana gelir. Organik değildir ve katıdır.
Kayaçlar da bir veya birden fazla mineralin doğal olarak bir araya gelmesi ile oluşur. Kayaçlar oluşum bakımından birbirinden farklıdır.Yerin üstünde ve yerin altında bulunan kayaçların kökeni magmadır.
KAYAÇLARIN SINIFLANDIRILMASI
Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar oluşumlarına göre üçe ayrılır.
1. Magmatik (püskürük) kayaçlar
2. Tortul kayaçlar
3. Metamorfik (başkalaşım) kayaçlar
1. Magmatik Kayaçlar:
Magmanın yeryüzünde veya yeryüzüne yakın yerlerinde soğuyup
a. Derinlik Kayaçları:Yerin iç kısımlarında belirli bir derinlikte magmanın soğuyup katılaşması ile oluşur.Sert kayaçlardır.Örnek: Granit.
b. Damar Kayaçları:Yerkabuğundaki inceli kalınlı damarlara girerek orada soğuması ile meydana gelir.
c. Yüzey(püskürük) Kayaçları:Magmanın yeryüzüne çıkıp soğumasıyla oluşur.Yeryüzüne çıkıp hızlı bir şekilde soğuduğundan camsıdır. Koyu renklidirler. Örnek: Trakit
Ek Bilgi: Obsidyen keskin kenarlı olduğu için geçmiş zamanlarda alet olarak kullanılmıştır.Ayna olarak da kullanılmıştır.
2. Tortul Kayaçlar:
Magmatik kayaçlar dış etkenlerle koparılıp parçalanır.Yağmur
Kayalardan kopan parçalar farklı zamanlarda çökeldikleri için tortul kayaların yapısı tabakalıdır ve yumuşaktır.Mineral yönünden çeşitlilik gösterirler.İçlerinde fosillere rastlanır.
a. Mekanik Tortul Kayaçlar:Su
b. Kimyasal Tortul Kayaçlar:Mineral ve tuzların suda çözünmesi ve çökelmesiyle oluşur. Örnek:Kaya tuzu
c. Organik Tortul Kayaçlar:Bitki kalıntılarının
3. Metamorfik(Başkalaşım) Kayaçlar:
Magmatik ve tortul kayaçların yerin derinliklerinde yüksek sıcaklık ve basınç altında eski özelliklerini kaybederek yeni özellikler kazanmasıyla oluşur.Başkalaşım kayaçlarının oluşumunda sıcaklık ve basınç en önemli etkenlerdir.
Üstte bulunan tabakaların ağırlığı ve depremsel hareketler sırasında yer kabuğunun derin kısımlarında kayaçlar büyük basınç altında kalır.Bu nedenle sıkılaşır ve sertleşir
İçinde az miktarda fosil bulunur.Kalker(kireç taşı) başkalasmasından mermer
*Sert kayaçların bir çoğu tabakalı değildir.Yumuşak taşlar tabakalıdır.
*Elmas değerli bir taştır.Çok sert olduğundan cam kesmede kullanılır.
*Mermerler inşaatlarda
KAYAÇ DÖNGÜSÜ:
Bütün kayaçlar yer şekillerinin oluşumunda ve gelişiminde etkilidir.Yer şekilleri milyonlarca yıldan beri sürekli bir değişim göstermektedir. ve bu değişim sonsuza kadar devam edecektir.
Kayaçlar da erime
Magmatik kayaçlar zamanla aşınır
Bu dönüşüme KAYAÇ DÖNGÜSÜ denir.
MADENLER VE TEKNOLOJİ
Yerkabuğu minerallerden oluşur.İçinde metal bulunan minerallere filiz denir. Çevremizde ekonomik değeri fazla olmayan taşlar vardır.Ama bazı taşlar çok nadir bulunur.
Ekonomik anlamda değeri olan mineral ve kayaçların tümüne birden maden adı verilir. Madenlerin çok bulunduğu yer katmanları maden yataklarıdır.Türkiye zengin maden yataklarına sahip bir ülkedir.
Madenler çok eski çağlarda ve özel şartlarda oluşmuştur.Teknolojide hammadde olarak kullanılırlar. Günlük hayatta kullandığımız çeşitli araç ve gereçler madenlerden yapılır.
Fosil yakıt adı verilen petrol
KÖMÜR; jeolojik zamanlarda var olan bitkilerin
PETROL; ölü hayvan ve bitki artıklarının deniz dibinde ve bataklıklarda sıkışarak değişmesi ile oluşur.Koyu renklidir.Sudan hafif bir maddedir.Petrol sondajlarla yeraltından çıkarılır.Rafineri adı verilen arıtım evlerinde temizlenir.Buralarda arıtılan petrolden benzin
Petrol
BAZI MADENLER VE KULLANIM ALANLARI:
Demir:Dayanıklığı fazla
Alüminyum:Hafif ve iyi iletken olan bir madendir.Tencere
Bakır:Kolayca şekil alabilen ve iyi iletken bir maddedir.Elektrik endüstrisinde
Nikel:Dayanıklığı çok fazladır.Uçak motorlarında kullanılır.
Gümüş: Süs eşyası yapımı ve fotoğrafçılıkta kullanılır.
Titanyum:Dayanıklı ve hafiftir.Uçak gövdelerinin yapımında kullanılır.
Altın:Mücevher yapımında
Platin:Araç egzozlarında
Madenler yeryüzünün jeolojik zamanlarında oluştuklarından tekrar oluşmaları olanaksız gibidir.Bu nedenle madenleri endüstrileştirmeye çalışmalıyız.Hurda demir
FOSİLLER
Fosiller çok eski zamanlarda yaşamış ve taşlaşmış bitki ya da hayvan kalıntılarıdır.Soyu tükenmiş bitki ve hayvanlar hakkında fosiller bize bilgi verir.Genellikle tortul kayaçların içlerinde bulunurlar. Fosiller çoğu zaman bitki ve hayvanların kemik
Canlının fosilleşmesi için çürümeden gömülmesi gerekir.Bu gömme işi tortul kayaçlar tarafından yapılır.
Fosilleri inceleyen bilim dalına PALEONTOLOJİ
Genç fosiller kayaçların üst tabakalarında
Fosiller kayaçların yaşı hakkında bilgi verir.
FOSİL
Fosillerin Öğrettikleri:
* Tortul kayaçların yapısı ve yaşı hakkında bilgi verir.
* Bugün yaşamayan soyları tükenmiş canlılar hakkında bilgi verir.
* Canlıların zamanla olan değişimi hakkında bilgi verir.
* Canlıların yaşadığı çevreyi incelemesine yardımcı olur.
* Dünyadaki geçmiş yaşamları ve değişen çevre şartları hakkında bilgi verir.
TOPRAK ÇEŞİTLERİ ve EROZYON
Yeryüzünün en önemli doğal kaynaklarından birisi de topraktır.Toprak
Toprak
EK BİLGİ:
Organik Madde:Bitkilerden hazır olarak alınan maddelerdir.İnsan ya da hayvanlar tarafından üretilmezler.
İnorganik Madde: Doğadan alınan
Toprak Oluşumuna Etki Eden Faktörler:
a. İklim:Toprağın oluşumunda sıcaklık ve yağış çok etkilidir.
b. Yeryüzü Şekilleri:Yeryüzünün düz veya engebeli olması topraktan suyun sızmasında etkilidr
c. Bitki Örtüsü:Bitki atıkları toprak oluşumunda etkilidir.
d. Zaman:Kayaçların çözünmesi belli bir zamanı gerektirir.
Toprağın en üst tabakasında bitki ve hayvan artıkları bolca bulunur.İçinde organik ve inorganik maddelerin bulunduğu bu üst katman en verimli katmandır.
Orta tabaka mineralleri ve farklı çözünen maddeleri içerir.
Toprağın alt tabakasında ana kayalardan kopmuş inorganik maddeler bulunur.
Toprak renk
TOPRAK ÇEŞİTLERİ:
1. KUMLU TOPRAK:İri tanecikli
2. KİLLİ TOPRAK:Küçük taneciklidir.Yarıdan fazlası kildir.Ağır topraklar olduğundan işlenmesi zordur.Su tutma kapasitesi yüksektir.Kuruduğu zaman sertleşir.Başka toprak çeşitleri ile karıştırılırsa tarıma uygun hale gelir.Heykel ve seramik yapımında kullanılır.
3. KİREÇLİ TOPRAK:Beyaza yakın bir rengi vardır.Çürümenin çabuk olması yüzünden bitki çürüntüleri kalın bir tabaka oluşturur.Suyu geçirmez.Buğday
4. HUMUSLU TOPRAK:Siyah renklidir.Isı ve suyu kolay emer.İçinde canlı kalıntıları olduğu için tarıma en elverişli topraktır.Baklagiller bu toprağı sever.
EROZYON: Akarsular
Erozyondan Korunmak İçin;
* Çıplak araziler ağaçlandırılmalı
* Eğimli yerlere teraslama yapılmalı
* Eğimli araziler eğime dik olarak sürülmeli
* Otlaklarda erken ve aşırı otlatma yapılmamalı
* Mevcut bitki örtüsü korunmalı
* Barajların çevresinde ağaçlandırma ve teraslama yapılmalı
* Toprağın yanlış kullanılmaması için çiftçiler bilinçlendirilmeli
* İnsanlarda çevre bilinci geliştirilmelidir.
EK BİLGİ: Erozyon
Tarım arazileri fazla sulanırsa topraktaki tuzlar çözünür ve bitkilerin büyümesini engeller.
Yeryüzündeki sular eğimli ve ağaçsız alanlarda heyelana (toprak kayması) neden olur.
Bu nedenle ağaç dikimini ve ormanları çoğaltmalıyız.Çünkü ağaçlar kökleri ile toprağı tutar.
YERALTI ve YERÜSTÜ SU KAYNAKLARI
A. Yeraltı Suları:
Yeryüzüne yağış halinde inen sular geçirgen olmayan kaya ya da kil katmanı gibi yerlerde birikerek yeraltı sularını oluşturur.Türkiye yeraltı suları bakımından zengindir.Yeraltı sularından içme ve sulama alanında yararlanılır.
Yağış miktarı
Yağış türü
Zeminin geçirimliliği
Arazinin eğimi
Bitki örtüsü gibi etmenler yeraltı sularının beslenmesinde rol oynar.
Taban suyu geçirimli topraklardan aşağılara sızarak
1. Kaynak:
Yeraltı sularının kendiliğinden yeryüzüne çıktığı yerlere kaynak denir.Memba
- Sıcak Su kaynakları: Bu kaynaklar ile fay hatlarının dağılımı paralellik gösterir.Suları yeraltından gelir ve sıcaktır.İçlerinde madensel tuz ve mineraller bulunur. Çeşitli hastalıkların tedavisi içğin kullanılır.Özelliklerine göre kaplıca
- Soğuk Su Kaynakları: Yüzey sularının fazla derine inmeden tekrar yeryüzüne çıkmasından meydana geldikleri için suları soğuktur.Yağışarla beslenirler ve sularının soğukluğu yıl içinde değişiklik gösterir.
Yeraltı suları geçirimsiz tabakalar arasında sıkışarak basınçlı bir özellik kazanabilir.Bu durumda geçirimsiz tabakalar sondajla delinir.Su fışkırarak yeryüzüne çıkar.Buna artezyen denir.Buralara çakılan kuyulara da artezyen kuyusu adı verilir.
Yeraltı suları içme
2. Jeotermal
Bu sular magmaya yakın yerlerden ısınarak yeryüzüne çıkar.İçinde erimiş durumda mineral ve madenler vardır.Bu yüzden şifalı sulardır.(kaplıca
Jeotermal kaynaklar;
* Elektrik elde etmede
* Kimyasal madde ve mineral üretiminde
* Merkezi ısıtmada
* Kaplıca amaçlı
* Mineral içeren içme suyu üretiminda kullanılır.
3. Maden Suyu:
İçinde bol miktarda erimiş halde mineral bulundurur.Kaynak sularından farklıdır.Maden suları sindirim ve boşaltım organlarının düzenli çalışmasına yardımcı olur.
B. Yerüstü Suları:
Yeryüzünün 3/4 'ü sularla kaplıdır. Yağan yağmur ve kar sularının bir kısmı yeraltına süzülürken bir kısmı da yeryüzünde kalarak yerüstü sularını oluşturur.Okyanuslar
En derin ve en geniş sular okyanuslardır.
Karalar arasında kalan
Irmakların getirdiği su miktarı
Dört yanı karalarla kaplı olan su birikintilerine göl denir.
Bir yatak içinde arazinin eğimine uyarak akan sular da akarsu olarak adlandırılır.En küçük akarsu deredir.Dereler birleşerek çayları
Su taşkınlarına engel olmak
Yağış
DOĞAL ANITLAR
Yerkabuğunun oluşum süreci içinde
- Doğal anıtlar çok uzun bir süreçte oluşmaktadır.
- Doğal anıtlar tüm insanlığa aittir.
- Doğal anıtlar korunarak gelecek nesillere aktarılması gereken değerlerdir.
TRAVERTEN:
Yeryüzüne çıkan suların buharlaşması ile suyun içinde bulunan kalkerli ve kireçli maddeler çöker
PERİ BACALARI:
Yamaçlardaki nispeten sert ve yumuşak olmayan tabakalar
MAĞARALAR:
Karstik bölgelerde tabana sızan sular zamanla çatlakları genişletir ve yeraltı boşlukları oluşur.Yeraltı sularının mağara tavanlarından damlaması ile kireç taşı çökelir.Tavanda kireç taşı çökelmesiyle sarkıt
Burdur İnsuyu Mağarası
Doğal anıtların tarihi ve estetik değeri vardır. Bu nedenle turizm açısından çok önemlidirler.