SÖZCÜK TÜRLERİ
1. İSİMLER (ADLAR)
Canlı, cansız, tüm varlıkları, kavramları tanıtmaya yarayan kelimelere “isim(ad)”denir.
“koyun, kuzu, çeşme, kılıç, mızrak, Türk, Bursa, duygu, düşünce, pehlivan, Mustafa Kemal Atatürk” vb. birer isimdir.
a. VARLIKLARA VERİLİŞİNE GÖRE İSİMLER
1) Özel isim,
2) Cins isim.
1) ÖZEL İSİM
Tek olan, öteki varlıklar içinde tam bir benzeri olmayan varlıklara verilen isme “özel isim” denir.
* Kişi ad ve soyadları birer özel isimdir :
Ayşe ŞENTÜRK, Ali NEMUTLU, ...
* Ülke ve ulus adları özel isimdir :
Türkiye, İngiltere, Türk, İngiliz, ...
* Kurum, dernek ve okul adları özel isimdir :
Türk Dil Kurumu, Milli Eğitim Bakanlığı, Atatürk İlköğretim Okulu, ...
* Dil ve din adları özel isimdir :
Türkçe, Müslümanlık, Hıristiyanlık, ...
* İl, ilçe, köy, mahalle, sokak adları özel isimdir :
Bursa, Yıldız Sokak, Emek Mahallesi, ...
2) CİNS İSİM
Aynı cinsten varlıkların ortak isimleridir :
Okul, ev, taş, yol, çocuk, su, sıra, kağıt, ...
Cins isimleri herkes tarafından tanınır ve bilinirler. “Okul” dendiği zaman herkesin zihninde aşağı yukarı benzer bir varlık canlanacaktır.
Bazı cins (tür) isimleri :
* Vücudun bölümleri ve organ isimler :
Baş, kol, el, ayak, göz, ...
* Akrabalık isimleri :
Ana, baba, kardeş, amca, dayı, teyze, ...
* Hayvan ve bitki isimleri :
Kedi, köpek, tavşan, gül, lale, ...
* Araç, eşya isimleri :
İp, makas, kaşık, bardak, dolap, ...
b. MADDELERİNE GÖRE İSİMLER :
1) Somut isim,
2) Soyut isim.
1) SOMUT İSİM
Varlıkları duyu organları ile anlaşılabilen varlıkların, kavramların adlarına “somut isim” yada “madde ismi” denir.
ÖRNEK : “Su, toprak, ağaç, yol, taş, hava, bitki, tohum, kitap, ...”
2) SOYUT İSİM
Madde halinde olmayan, cismi bulunmayan, akılla, sezgiyle bilinen kavramların adlarına “soyut isim” yada “mana ismi” denir.
ÖRNEK : “Sevinç, neşe, keder, korku, şüphe, cesaret, sevgi, aşk, ...”
c. VARLIKLARIN SAYILARINA GÖRE İSİMLER
1) Tekil isim,
2) Çoğul isim,
3) Topluluk ismi.
1) TEKİL İSİM
Tek bir insanı, tek bir hayvanı, kısaca aynı cinsten tek bir varlığı karşılayan isimlere “tekil isim” denir.
ÖRNEK : “Taş, çocuk, öğrenci, İzmir, Bursa, ...”
2) ÇOĞUL İSİM
Birden çok varlığı bildirmeye yarayan isimlere “çoğul isim” denir.
ÖRNEK : “Çiçekler, ağaçlar, evler, kitaplar, dergiler, ...”
3) TOPLULUK İSMİ
Teklerin bir arada bulunmasından oluşan grubu tanıtmaya yarayan kelimelere “topluluk ismi” denir.
ÖRNEK : “Ordu, millet, sürü, sınıf, takım, küme, ...”
d. YAPILARINA GÖRE İSİMLER
1) Basit isim,
2) Türemiş isim,
3) Birleşik isim,
4) İsimlerde küçültme,
5) Unvan isimleri.
1) BASİT İSİM
Yapım eki almamış, kök halindeki isimlere “basit isim” denir.
ÖRNEK : “Masa, sıra, televizyon, kalem, yaprak, anne, ...”
2) TÜREMİŞ İSİM
İsim yada fiil kökünden, yapım ekiyle elde edilen yeni anlamlı isimlere “türemiş isim” denir.
ÖRNEK : “Sevgi, yolcu, görev, kitapçı, tuzluk, evsiz, Türkçe, ...”
3) BİRLEŞİK İSİM
İki yada daha çok kelimenin, aralarına ek girmeyecek şekilde birleşip kaynaşmasından meydana gelen isimlere “birleşik isim”denir.
ÖRNEK : “Çanakkale, ayakkabı, anayasa, Fenerbahçe, buzdolabı, yılbaşı, şekerpancarı, taşkömürü, sütdişi, çamsakızı, çalıkuşu, ...”
NOT : Birleşik kelimelerin oluşmasında ses değişikliği olabilir.
ÖRNEK : Cumartesi < Cuma erte - si
Pazartesi < Pazar erte - si
Sütlaç < sütlü aş
4) İSİMLERDE KÜÇÜLTME
“-cık, -cik, -cuk, -cük, -ceğiz, -cağız” ekleri isimlere küçültme, acıma, sevgi vb. anlamlar katar.
ÖRNEK : “Serçecik daldan dala atlıyordu.” (Sevgi anlamlı)
ÖRNEK : “Adamcağız korka korka soruyordu.” (Acıma anlamlı)
“-cık, -cik” eki “ufak, alçak, küçük, minik” gibi “k” harfi ile biten kelimelere geldiğinde kelimenin sonundaki “k” ‘ler düşer.
ÖRNEK : “Küçükçük > küçücük, ufakcık > ufacık”
5) UNVAN İSİMLERİ
İnsanların rütbe, derece, memuriyet, makam ve sosyal seviyelerine göre adlarına takı> saygı ve tanıtma sözlerine “unvan ismi” denir.
Unvan isimleri, isimlerden sonra geldiği gibi, sıfat görevi ile ismin önünde de bulunabilir.
ÖRNEK : “Hüseyin Bey, Mustafa Çavuş, Şükrü Amca, Yasemin Hanım, Ziya Paşa, Doktor Ayhan, Gazi Mustafa Kemal Paşa.”
e. İSMİN HÂLLERİ (AD DURUMLARI)
1) Yalın hâl
2) - i hâli (Yükleme, Belirtme Hâli)
3) - e hâli (Yönelme Hâli)
4) - de hâli (Bulunma Hâli)
5) - den hâli (Ayrılma Hâli)
İsimlerin, cümledeki görevine göre girdiği biçimlere “ismin hâlleri” (ad durumları) denir. Bu değişmeleri sağlayan eklere de “hâl ekleri” (isim çekim ekleri) adı verilir.
ÖRNEK : “ev, ev-i, ev-e, ev-de, ev-den”
1) YALIN HÂL
İsimlerin hiçbir hâl eki almadan kullanı> şekillerine “yalın hâl”denir.
ÖRNEK : “ev, çocuk, sıra, masa, baba, kitap, okul, silgi, ...”
2) – i HÂLİ (YÜKLEME, BELİRTME HÂLİ)
İsmin “-ı, -i, -u, -ü” şekilleridir. Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir. İsmi fiile bağlar.
ÖRNEK : “Bu şarkıyı çok seviyorum.”
“Kitapları buradan kim aldı?”
3) – e HÂLİ (YÖNELME HÂLİ)
İsmin “-e” ekiyle kullanılmasıdır. İsmin –e hâli, ismi fiile bağlar. Fiilin yönünü gösterir.
Ünlü uyumuna göre –e ya da –a şeklindedir. Bu ekler ünlüyle biten kelimelere getirilirken “-y” ya da “-n” ünsüzlerini alır.
ÖRNEK : “Ev-e gelmedi.”
“Okul-a gitti.”
“Kapı-y-ı açtı.”
4) –de HÂLİ (BULUNMA HÂLİ)
İsmin bulunma hali, hareketin gerçekleştiği yeri gösterir. Kelimeler arasında uzunluk ve zaman ilgisi kurar.
ÖRNEK : “Futbolda ve basketbolda üstün başarı sağladık.”
ÖRNEK : “Eylülde on iki yaşına girecek.”
ÖRNEK : “Cumhuriyet 29 Ekim 1923’te ilan edildi.”
5) –den HÂLİ (AYRILMA HÂLİ)
Ayrılma hâli, fiilin gösterdiği hareketin isimden uzaklaştığı, ayrıldığını ifade eder.
Ayrılma halinin ekleri, ünlü ve ünsüz uyumuna göre “-den, -dan, -ten, -tan” şeklindedir.
ÖRNEK : “ev-den, okul-dan, çiçek-ten, ağaç-tan, ...”
ÖRNEK : “Zekâ kılıçtan keskindir.”
g. İSİM TAMLAMASI (AD TAKIMI)
1) İsim tamlaması (ad takımı) nedir?
a) Belirtili İsim Tamlaması
b) Belirtisiz İsim Tamlaması
c) Takısız İsim Tamlaması
d) Zincirleme İsim Tamlaması
2) İsim tamlamalarının diğer özellikleri.
1) İSİM TAMLAMASI (AD TAKIMI) NEDİR?
Aralarında anlamca ilgi bulunan iki ismin oluşturduğu söz grubuna “isim tamlaması (ad takımı)” denir.
İsim tamlamasında iki unsur vardır : Tamlayan ve tamlanan. Tamlamalarda önce kullanı> ise “tamlayan” denir.
ÖRNEK : “Bahçenin duvarı”
tamlayan tamlanan
(belirten) (belirtilen)
Tamlayan ismin aldığı ekler : “-ın, -in, -un, -ün”
Tamlanan ismin aldığı ekler : “-ı, -i, -u, -ü, -sı, -si, -su, -sü” ya da “-leri, -ları”
İsim tamlamaları, ek alıp almamalarına göre çeşitlerine ayrılır:
a) BELİRTİLİ İSİM TAMLAMASI
Hem tamlayan hem de tamlananın ek aldığı isim tamlamasına “belirtili isim tamlaması” denir.
Belirtili isim tamlamasında tamlayan “-ın, -in, -un, -ün” eklerini tamlanan ise “-ı, -i, -u, -ü” eklerini alır.
Tamlayan eki, ünlü ile biten kelimelerde (n) kaynaştırma harfi alır; “-nın, -nin, -nun, -nün” şekline dönüşür.
Tamlanan eki de ünlü ile biten kelimelerde (s) kaynaştırma harfi olarak “-sı, -si, -su, -sü” şekline dönüşür.
ÖRNEK : biber-in acı-s-ı
Tamlanan eki
Kaynaştırma harfi
Tamlayan eki
c) BELİRTİSİZ İSİM TAMLAMASI
Sadece tamlananı ek alıp tamlayanın ek almadığı isim tamlamasına “belirtisiz isim tamlaması” denir.
Belirtisiz isim tamlamalarında tamlayan tamlananı çeşitli yönleriyle açıklar.
ÖRNEK : “İnşaat işçisi, el emeği, göz nuru, elma ağacı, ...”
c) TAKISIZ İSİM TAMLAMASI :
Tamlayanın da tamlananın da ek almadığı isim tamlamasına “takısız isim tamlaması” denir.
Bu tamlamalarda tamlayan tamlananın neden yapıldığını ( ham maddesini ) neye benzediğini belirtir.
ÖRNEK : “Çelik kasa”
tamlayan tamlanan
d) ZİNCİRLEME İSİM TAMLAMASI :
Tamlayanı isim tamlaması (belirtili, belirtisiz ya da takısız isim tamlaması) olan tamlama türüne “zincirleme isim tamlaması” denir.
Bu tür tamlamalarda isim tamlaması tamlayan olur ve yeniden tamlama kurar.
ÖRNEK : “Elma ağacının çiçekleri”
tamlayan tamlanan
ÖRNEK : “Çocuk kitapları dizisi”
ÖRNEK : “Sema’nın evinin adresi”
ÖRNEK : “Şehrin havasının kirliliği”
2) İSİM TAMLAMALARININ DİĞER ÖZELLİKLERİ
a) İsim tamlamaları çoğul olabilir:
ÖRNEK : “Ağaçların yaprakları, evin pencereleri.”
b) İsim tamlamaları ismin beş hâline girebilir:
ÖRNEK : “taş duvar, taş duvarı, taş duvara, taş duvarda, taş duvardan”
c) Belirtili isim tamlamalarında, tamlayanla tamlanan arasına kelimeler girebilir:
ÖRNEK : “Ören’in gül kokulu bahçeleri”
tamlayan tamlanan
(isim) (sıfat tamlaması)
d) Özel isimler, birden çok kelimeden oluşsalar bile tek isim sayılırlar:
ÖRNEK : Mustafa Kemal’in hayatı
tamlayan tamlanan
2. SIFAT (ÖN AD)
a. Sıfat (Ön ad) nedir?
b. Görev ve anlam yönünden sıfatlar
1) Niteleme sıfatları
2) Belirtme sıfatları
a) İşaret sıfatları
b) Sayı sıfatları
c) Belgisiz sıfatlar
d) Soru sıfatları
c. Sıfat tamlaması
d. İsimleşmiş (Adlaşmış) sıfat
e. Sıfatlarda anlam dereceleri
1) Pekiştirme sıfatları
2) Sıfatlarda küçültme
f. Yapılarına göre sıfatlar
1) Basit sıfatlar
2) Türemiş sıfatlar
3) Birleşik sıfatlar
g. Kelime grubu halindeki sıfatlar
a. SIFAT (ÖN AD) NEDİR?
İsimleri renk, biçim, hareket, durum, olarak niteleyen, yerlerini, sayılarını belirten kelimelere “sıfat (ön ad)”denir.
ÖRNEK : “Küçük çocuk düştü.”
sıfat isim
b. GÖREV VE ANLAM YÖNÜNDEN SIFATLAR
1) Niteleme Sıfatları
2) Belirtme Sıfatları
a) İşaret Sıfatları
b) Sayı Sıfatları
c) Belgisiz Sıfatlar
d) Soru Sıfatları
1) NİTELEME SIFATLARI
İsimlerin durumunu, rengini, şeklini, hareketimi belirleyen sıfatlara “niteleme sıfatı” denir. Niteleme sıfatları isimlere sorulan “nasıl” sorusunun cevabıdır.
ÖRNEK : “Çalışkan öğrenciler iyi not alacaklardır.”
2) BELİRTME SIFATLARI
Varlıkların yerini, sayısını gösteren, soru yoluyla ya da belgisiz olarak durumlarını belirten kelimelere “belirtme sıfatı” denir.
ÖRNEK : “Beş kişiye üç ekmek.”
Belirtme sıfatları; işaret, belgisiz ve soru olmak üzere çeşitlere ayrılır.
a) İŞARET SIFATLARI
İsimleri işaret ederek belirten sıfatlardır.
ÖRNEK : “Bu soruyu kim cevaplayacak?”
ÖRNEK : “Şu çocuğu çağırır mısınız?”
b) SAYI SIFATLARI
İsimlerin sayılarını, sıralarını, bölümlerini ve parçalarını kesin olarak belirten sıfatlara “sayı sıfatı” denir.
ÖRNEK : “Üç gün sonra İstanbul’a döneceğim.”
Sayı sıfatları dörde ayrılır:
i. Asıl Sayı Sıfatları
İsimlerin sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır.
ÖRNEK : “İki kilogram incir verir misin?”
ÖRNEK : “Aradan yirmi yıl geçti.”
ii. Sıra Sayı Sıfatlara
İsimlerin sıralarını, derecelerini belirten sıfatlara “sıra sayı sıfatı” denir. Asıl sayılara “-ncı, -nci, -ncu, -ncü” ekleri getirilerek oluşturulur.
ÖRNEK : “Birinci gün seviye belirtme sınavı yaptılar.”
iii. Üleştirme Sayı Sıfatları
İsimlerin bölümlere ayrıldığını belirten sıfatlara “üleştirme sayı sıfatı” denir. Üleştirme sayı sıfatları, sayı isimlerine getirilen “-er, -ar, -şer, -şar” ekleri ile oluşturur.
ÖRNEK : “Beşer kişilik kümelere ayrıldık.”
ÖRNEK : “İkişer saat nöbet tutacaksınız.”
iiii. Kesir Sayı Sıfatları
İsimlerin parçalarını belirleyen sıfatlara “kesir sayı sıfatları” denir.
ÖRNEK : “Yarım kilo da peynir al.”
ÖRNEK : “Günde bir buçuk litre su içmelisiniz.”
c) BELGİSİZ SIFATLAR
İsimleri kesin olarak değil, aşağı yukarı belirten sıfatlara “belgisiz sıfat” denir.
ÖRNEK : “Birçok ülke gördüm.”
ÖRNEK : “Birkaç gün sonra tekrar aradım.”
d) SORU SIFATLARI
İsimlerin durumlarını, biçimlerini, sayılarını soru yoluyla belirten sıfatlara “soru sıfatı” denir.
ÖRNEK : “Ne gün gelecek.”
ÖRNEK : “Hangi elbiseyi alacağız?”
c. SIFAT TAMLAMASI
Bir sıfatın bir ismi tamlamasından oluşan kelime grubuna “sıfat tamlaması” denir.
Sıfat tamlamasında asıl belirtilmek istenen kavram isimdir. Sıfat, ismin anlamını çeşitli yönlerden tamamlar.
ÖRNEK : “yaşlı adam, birkaç kişi, zor soru, ikinci dönem, ...”
Her sıfat tamlaması tek bir isim sayılır. İsim tamlamalarında hem tamlayan, hem tamlanan olabilir.
ÖRNEK : “Planlı çalışmanın güzel sonucu”
tamlayan tamlanan
Sıfat tamlamalarında birden çok sıfat ya da isim kullanılabilir.
ÖRNEK : “temiz, beyaz, çizgili kağıtlar, ...”
d. İSİMLEŞMİŞ (ADLAŞMIŞ) SIFAT
İsim düşürülerek sıfatın yalnız kullanılması durumunda sıfata “isimleşmiş (adlaşmış) sıfat” denir.
ÖRNEK : “ihtiyar adam ağır ağır yerinden kalktı.”
sıfat
ÖRNEK : “ihtiyar ağır ağır yerinden kalktı.”
isimleşmiş sıfat
e. SIFATLARDA ANLAM DERECELERİ
1) PEKİŞTİRME SIFATLARI
Sıfatlar, başlarına getirilen bazı ön eklerle kuvvetlenir. Sıfatların ön eklerle kuvvetlendirmeye “pekiştirme” denir.
Kimi niteleme sıfatlarını pekiştirmek için, sıfatın ilk ünlü harfine kadar olan kısmı “m, p, r, s” harflerinden yakışanı ile tamamlanır ve sıfatların başına aynen getirilir.
ÖRNEK : “yeşil: ye + m + yeşil > yemyeşil ova”
“sarı: sa + p +sarı > sapsarı ayva”
“mor: mo + s + mor > mosmor gömlek”
“temiz: te + r + temiz > tertemiz hava”
Sıfatlarda pekiştirme tekrar yoluyla (ikilemelerle) da yapılır.
ÖRNEK : “sarı sarı güller”
ÖRNEK : “küçük küçük odalar”
2) SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Sıfatların anlamlarında bazı eklerden yararlanarak küçültme, daraltma yapılabilir.
ÖRNEK : “genişçe bir oda, serince bir yer, azıcık ekmek, ekşimsi bir tat, yeşilimtrak halı...”
f. YAPILARINA GÖRE SIFATLAR
1) Basit sıfatlar
2) Türemiş sıfatlar
3) Birleşik sıfatlar
1) BASİT SIFATLAR
Hiçbir yapı eki almamış sıfatlara “basit sıfat” denir.
ÖRNEK : “ Sarı eldivenim nerede?”
basit yapılı sıfat isim
2) TÜREMİŞ SIFATLAR
Yapım eki almış sıfatlara “türemiş sıfat” denir.
ÖRNEK : “ Açık zarfı gördünüz mü?”
türemiş sıfat isim
3) BİRLEŞİK SIFATLAR
Birden fazla sözcüğün anlamca birleşerek kaynaşması sonucu oluşan sıfatlara “birleşik sıfat” denir.
ÖRNEK : “ Birkaç yıl sonra sizi üniversitede görmek istiyoruz.”
birleşik sıfat isim
g. KELİME GRUBU HÂLİNDEKİ SIFATLAR
Birden fazla kelimenin gruplaşarak oluşturduğu sıfatlara “kelime grubu hâlindeki sıfatlar” denir.
ÖRNEK : “ Yeşil perdeli ev.
kelime grubu hâlindeki sıfat isim
3. ZAMİRLER (ADILLAR)
a. Zamir (Adıl) nedir?
b. Zamir çeşitleri
1) Kelime halindeki zamirler
a) Kişi zamirleri
b) İşaret zamirleri
c) Belgisiz zamirler
d) Soru zamirleri
2) Ek halindeki zamirler
a) İyelik zamirleri
b) İlgi zamiri
a. ZAMİR (ADIL) NEDİR?
Cümlede ismin yerini tutan, ismin olmadığı hâlde isim gibi kullanı> kelimelere “zamir (adıl)” denir.
ÖRNEK : “Onu bana yolla.”
b. ZAMİR ÇEŞİTLERİ
Zamirler, isimlerin yerlerini tutma şekillerine ve yerlerini tuttukları isimlere göre gruplara ayrılır.
1) KELİME HALİNDEKİ ZAMİRLER
a) kişi zamirleri
b) işaret zamirleri
c) belgisiz zamirler
d) soru zamirleri
a) KİŞİ ZAMİRLERİ
TEKİL ÇOĞUL
1. kişi : ben 1. biz
2. kişi : sen 2. siz
3. kişi : o 3. onlar
ve “kendi” kelimesi de kişi zamiridir.
b) İŞARET ZAMİRLERİ
Varlıkların işaret yoluyla yerini tutan sözcüklerdir. “Bu, şu, o, bunlar, onlar” işaret zamirleridir.
ÖRNEK : “ Bu adamı dövmüşler.
işaret sıfatı isim
c) BELGİSİZ ZAMİRLER
Hangi isimlerin yerini tuttuğu açıkça bilinmeyen zamirlere “belgisiz zamir” denir. “Bazısı, birkaçı, kimisi, hepsi, hiçbiri” belgisiz zamirdir.
ÖRNEK : “ Kimi evler yıkılmış.
belgisiz sıfat isim
d) SORU ZAMİRLERİ
İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. “ Hangisi, kaçıncı, nere, ne, kim” soru zamirleridir.
ÖRNEK : “ Kimi gördüm?
soru zamiri
ÖRNEK : “ Hangisi güzel?
soru zamiri
2) EK HALİNDEKİ ZAMİRLER
a) İYELİK ZAMİRLERİ
İsimlerin sonuna eklenerek, onların ait oldukları kişileri bildiren eklerdir.
TEKİL ÇOĞUL
Ders – i – m Ders – i – miz
Ders – i – n Ders – i – niz
Ders – i Ders – leri
b) İLGİ ZAMİRİ
Belirtili ad tamlamalarında tamlananın yerini tutmak üzere tamlayana eklenen “ – ki” ekine “ilgi zamiri” denir.
ÖRNEK : “Benim kalemim ben – im – ki “
tamlayan tamlanan ilgi zamiri
ÖRNEK : “Bizimki gidiyor.”
ÖRNEK : “Seninki ders çalışıyor.”
4. FİİLLER (EYLEMLER)
a. Fiiller (Eylemler) nedir?
b. Fiillerde kişi
c. Fiillerde zaman
d. Fiil kipleri
1) Haber kipleri
2) Dilek kipleri
e. Fiillerde olumsuzluk
f. Fiillerde soru
g. Yapılarına göre fiiller
1) Basit fiiller
2) Türemiş fiiller
3) Birleşik fiiller
4) Ek fiil
a. FİİLLER (EYLEMLER) NEDİR?
Varlıkların yaptıkları işleri, hareketleri, varlıklarla ilgili oluşları kişiye ve zamana bağlayarak bildiren kelimelere “fiil (eylem)” denir.
ÖRNEK : “Seneler var ki kuşlar gelmiyor.”
b. FİİLLERDE KİŞİ
Fiiller, varlıkların işleri, hareketleri ve oluşları kişiye ve zamana bağlayarak anlatan kelimelerdir. Öyleyse her fiilin bir kişisi vardır. Kişi fiillerdeki iş, hareket ve oluşu yapan varlıktır.
KİŞİ EKLERİ
Tekil
I. Kişi : - m , - ım geldi – m , gelmiş – im
II. Kişi : - n , - sın geldi – n , gelmiş – sin
Çoğul
I. Kişi : - k , - iz , (- lim) geldi – k , gelir – iz , gele – lim
II. Kişi : - nız , - siniz geldi – niz , gelir – siniz
III.Kişi : - ler , - sinler gelir – ler , gel – sinler
c. FİİLLERDE ZAMAN
Fiillerde anlatı> iş, hareket, oluş, bilinen ya da bilinmeyen bir zamana bağlıdır. Zaman geçmişe ait olabilir, gelecekte olabilir ve içinde bulunulan an olabilir. Birde bunları içine alan genel anlamda geniş zamanda olabilir.
d. FİİL KİPLERİ
1) Haber kipleri
2) Dilek kipleri
KİP NEDİR ?
Fiillerin zaman ve kişi özelliklerine göre çeşitli eklerle çekimlenmelerine “fiil kipleri” denir.
1) HABER KİPLERİ
Eylemin yapıldığını, yapılmakta olduğunu ve yapılacağını bildiren kiplerdir.
Haber kipleri, fiile zaman anlamı katan kiplerdir. Haber kipleri beşe ayrılır.
Kişi Görülen Geçmiş zaman
-di ‘li geçmiş zaman
(- dı , - di , - du , - dü) Öğrenilen Geçmiş Zaman
- miş ‘li geçmiş zaman
(- mış , - miş , - muş , - müş) Şimdiki
Zaman
( - yor ) Gelecek Zaman
(- ecek, - acak) GenişZaman
( - r , - ır , - ir , - ur , - ür , - or , - er , - maz )
Tekil I geldim gelmişim geliyorum geleceğim gelirim
II geldin gelmişsin geliyorsun geleceksiniz gelirsin
III geldi gelmiş geliyor gelecek gelir
Çoğul I geldik gelmişiz geliyoruz geleceğiz geliriz
II geldiniz gelmişsiniz geliyorsunuz geleceksiniz gelirsiniz
III geldiler gelmişler geliyorlar gelecekler gelirler
2) DİLEK KİPLERİ
Bir işin, bir hareketin yapılmasını ya da oluşun meydana gelmesini dilek anlamı vererek anlatan kiplere “dilek kipi” denir.
Dilek kipleri, işin yapılıp yapılmadığını ya da yapılıp yapılmayacağını kesin olarak bildirmez.
Dilek kiplerinde zaman anlamı da yoktur. Dilek kipleri dört çeşittir.
Kişi Dilek Şart Kipi
( - se , - sa ) İstek Kipi
( - e , - a ) Gereklilik Kipi
( - meli , - malı ) Emir Kipi
( - sin , - in (iz) , - sinler )
Tekil I gelsem gelem gelmeliyim -----
II gelsen gelesin gelmelisin gel
III gelse gele gelmeli gelsin
Çoğul I gelsek gelelim gelmeliyiz -----
II gelseniz gelesiniz gelmelisiniz geliniz
III gelseler geleler gelmeliler gelsinler
e. FİİLLERDE OLUMSUZLUK
Eylemin yapıldığını, yapılacağını bildiren fiiller olumlu, yapılmadığını, yapılmayacağını bildirenler olumsuzdur.
Geniş zaman dışındaki kiplerde (geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman) olumsuzluk, fiil kök ya da gövdesine getirilen “ – me , - ma “ olumsuzluk eki ile yapılır.
Olumlu Olumsuz
gelecek gelmeyecek
başladık başlamadık
görüyorlar görmüyorlar
almış almamış
f. FİİLLERDE SORU
İşin, hareketin, oluşun olup olmadığını, yani eylemin yapılıp yapılmadığını öğrenmek amacıyla kullanı> fiil şekilleridir.
ÖRNEK : Alkışladınız mı?
Alkışla + dı + n + ız mı?
Soru eki
II. çoğul şahıs
Kaynaştırma harfi
di ‘li geçmiş zaman
Fiil tabanı
g. YAPILARINA GÖRE FİİLLER
1) Basit fiiller
2) Türemiş fiiller
3) Birleşik fiiller
4) Ek fiil
1) BASİT FİİLLER
Yapım eki almamış, kök durumundaki fiillere “ basit fiil” denir.
ÖRNEK : “ Gör – mek, yaz – mak , oku – mak , gül – mek , ...”
2) TÜREMİŞ FİİLLER
Çeşitli yapım ekleriyle anlam değişikliğine uğrayan fiillere “ türemiş fiil” denir.
3) BİRLEŞİK FİİLLER
Birden fazla kelimenin tek anlam verecek şekilde birleşmesiyle yapı> fiillere “birleşik fiil” denir.
ÖRNEK : “ arz etmek, inat etmek, sağ olmak, ...”
4) EK FİİL
İsim cinsinden kelimelere eklenip onların yüklem almalarını sağlayan eklere “ek fiil” denir.
ÖRNEK : “Ben öğrenciyim.”
5. ZARFLAR (BELİRTEÇLER)
a. Zarf (Belirteç) nedir?
b. Zarf çeşitleri
1) Durum zarfları
2) Zaman zarfları
3) Yer (Yön) zarfları
4) Azlık – Çokluk zarfları
5) Soru zarfları
a. ZARF (BELİRTEÇ) NEDİR?
Fiilleri çeşitli yönlerden niteleyen, sıfatların ve diğer zarfların anlamını kuvvetlendiren kelimelere “zarf” denir.
b. ZARF ÇEŞİTLERİ
Zarflar görevleri bakımından beşe ayrılır.
1) Durum zarfları
2) Zaman zarfları
3) Yer (Yön) zarfları
4) Azlık – Çokluk zarfları
5) Soru zarfları
1) DURUM ZARFLARI
Fiilin nasıl yapıldığını ve ne durumda olduğunu belirten zarflardır. Durum zarfları “nasıl?” sorusunun cevabıdır.
ÖRNEK : “Annesi çocuğa sıkıca sarıldı.”
Nasıl sarıldı? Sıkıca
2) ZAMAN ZARFLARI
Fiilin anlamını zaman yönünden belirleyen zarflardır. Zaman zarfları, fiile sorulan “ne zaman?” sorusunun cevabıdır.
ÖRNEK : “Az önce gitti.”
Ne zaman gitti? Az önce
3) YER (YÖN) ZARFLARI
Fiillerin yerini, yönünü belirten zarflardır.
ÖRNEK : “Yukarı çıkma, aşağı gel.”
4) AZLIK – ÇOKLUK ZARFLARI
Fiilleri, sıfatları ve başka zarfları azlık – çokluk yönünden belirleyen kelimelerdir.
ÖRNEK : “Yemeği biraz fazla yemiş.”
ÖRNEK : “Bu kadar çok çalışmamalısın.”
5) SORU ZARFLARI
Fiilleri soru yoluyla belirleyen ve diğer zarfların türünü bulmaya yarayan soru kelimeleridir.
ÖRNEK : “Fidanları ne zaman dikeceksin?”
6. EDATLAR (İLGEÇLER)
a. Edat (İlgeç) nedir?
b. Edat çeşitleri
1) “gibi”
2) “göre”
3) “kadar”
4) “ile”
5) “için”
6) “üzere”
7) “karşı”
a. EDAT (İLGEÇ) NEDİR?
Tek başına anlamı olmadığı halde, cümle içerisinde kelimeler arasında anlam ilgileri kuran kelimelere “edat” denir.
b. EDAT ÇEŞİTLERİ
“gibi, göre, kadar, karşı, yana, ile, dolayı, üzere; ...”
1) “gibi”
Birlikte kullanıldığı kelimeye eşitlik, benzerlik anlamı katar.
ÖRNEK : “Buz gibi su.”
2) “göre”
Yönünden ve karşılaştırma anlamı katar.
ÖRNEK : “Anlatılanlara göre ikisi de suçluymuş.(Yönünden)”
ÖRNEK : “Zeynep, Gökçe’ye göre daha akıllıdır.(Karşılaştırma)”
3) “kadar”
Kullanıldığı cümlelerde benzerlik, karşılaştırma, yakınlık, ölçü anlamı katar.
ÖRNEK : “Beni kardeşi kadar sever.(Benzerlik, Ölçü)”
4) “ile”
Araç, alet, birliktelik, beraberlik, durum ve neden bildirir. Başındaki (i) düşerek genellikle eklendiği kelimeye bitişik yazılır.
ÖRNEK : “Öfkeyle yerinden fırladı.(Durum)”
5) “için”
Neden ve amaç bildirir.
ÖRNEK : “Sınavı kazanmak için çok çalışıyorum.(Neden)”
6) “üzere”
Kullanıldığı cümlelere “amaç, şart, zaman” gibi anlamlar katar.
ÖRNEK : “Akşama geri getirmek üzere kitabımı alabilirsin.(Şart)”
7) “karşı”
Kullanıldığı cümlelere “doğru, hakkında” anlamları katar.
ÖRNEK : “Yağmur sabaha karşı dindi.”
7. BAĞLAÇLAR
a. Bağlaç nedir?
b. Bağlaç çeşitleri
1) “ve”
2) “de”
3) “ile”
4) “ki”
5) “ama”
a. BAĞLAÇ NEDİR?
Anlam yönüyle birbiriyle ilgili cümleleri ve aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlamaya yarayan kelimelere “bağlaç” denir.
b. BAĞLAÇ ÇEŞİTLERİ
“ne, ve, de, ki, öyle ki, yine, yoksa, nitekim, üstelik, hem, ama, fakat, ancak, lakin, ne var ki, oysa, madem ki, yeteri, ya da, demek ki, hem de, ...”
1) “ve”
Aynı görevdeki kelimeleri ve cümleleri birbirine bağlar.
ÖRNEK : “Köyünü ve okulunu özlemişti.”
2) “de”
Cümleleri aynı görevdeki kelimeleri ve kelime gruplarını birbirine bağlar.
ÖRNEK : “Toplantıya ben de katıldım.”
3) “ile”
Aynı görevdeki kelimeleri birbirine bağlar. Edat olarak da kullanılır.
İle “ve” karşılığı kullanılıyorsa bağlaçtır.
4) “ki”
Anlam bakımından birbiriyle ilgili cümleleri birbirine bağlar.
ÖRNEK : “Öylesine üzüldüm ki anlatamam.”
ÖRNEK : “Çalış ki sınıfını geçesin.”
5) “ama”
Aralarında zıtlık bulunan iki ayrı ifadeyi, iki ayrı cümleyi birbirine bağlar.
ÖRNEK : “Çok çalışıyor, ama başaramıyor.”
ÖRNEK : “Oyun oynayabilirsiniz ama kavga etmeden.”
ÖRNEK : “Eski, ama güzel bir yapıydı.”
8. ÜNLEMLER
a. Ünlem nedir?
b. Ünlem çeşitleri
1) Seslenme ünlemleri
2) Sorma ünlemleri
3) Cevap ünlemleri
a. ÜNLEM NEDİR?
Öfke, sevinç, şaşkınlık, acıma gibi duyguları; seslenme, reddetme, kabul etme gibi durumları ifade ederler.
b. ÜNLEM ÇEŞİTLERİ
1) SESLENME ÜNLEMLERİ
* Ey Türk gençliği!
* Ay!.. Vallahi düşeceğim!..
* Yeter be!
* Tüh be!
2) SORMA ÜNLEMLERİ
“hani, acep, acaba, niçin,...”
3) CEVAP ÜNLEMLERİ
“evet, hayır, yok, değil, peki, hay hay, ...”
Asıl ünlemlerin yanında coşkulu söylenmiş sözler, emirler, hitaplar, cümleler, vurgu, ton ve söyleyişine göre ünlem olarak kullanılabilirler.
* Ne mutlu Türküm diyene!
* Bayramınız kutlu olsun.
* Çok korkunç!
* Hayır!
* Ah, bunu ben neden yaptım!
